Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝ ΧΘΕΣ ΣΗΜΕΡΑ ΑΥΡΙΟ ΔΙΔΑΓΜΑΤΑ ΚΑΙ ΔΙΔΑΧΕΣ

Γράφει ο Κώστας Α. Γραμμένος

Εκπαιδευτικός Κ.Ε.Α. Μουζακίου

Εισαγωγή: Η ενασχόληση με τα κοινά είναι μια προσωπική υπόθεση την οποία ο καθένας υπηρετεί με τα δικά του ιδιαίτερα κριτήρια. Το γεγονός αυτό για μένα, (είναι γνωστό πως προτίθεμαι να ασχοληθώ ενεργά με τις επικείμενες αυτοδιοικητικές εκλογές στο Δήμο Αργιθέας) και οι θέσεις του Αριστοτέλη για το θέμα, αποτέλεσαν αφορμή για αυτή την πρώτη επικοινωνία, καταγράφοντας απόψεις και από διάφορες πηγές.

Η Τραγωδία των Κοινών: Η τραγωδία των κοινών είναι μια θεωρία που αναφέρεται στην σύγκρουση των ιδιωτικών συμφερόντων και του κοινού καλού για την διεκδίκηση κοινών πόρων. Η λέξη τραγωδία, δεν χρησιμοποιείται εδώ ως συνώνυμο της καταστροφής, αλλά ως γεγονός που δείχνει την σοβαρή πλευρά της ασυνείδητης λειτουργίας των ανθρώπων και μπορεί να οδηγήσει σε δυστυχία.

«Ότι είναι κοινό, έγραφε ο πανεπιστήμονας Φιλόσοφος Αριστοτέλης στο βιβλίο του «Πολιτικά» πριν από 2.400 χρόνια περίπου, στο μεγαλύτερο βαθμό έλκει τη λιγότερη προσοχή. Οι άνθρωποι δίνουν περισσότερη σημασία σ’ αυτό που είναι δικό τους. Σε κάθε περίπτωση ενδιαφέρονται γι’ αυτό μόνο και στο βαθμό που τους αφορά προσωπικά. Ακόμη κι όταν δεν υπάρχει άλλη αιτία για αδιαφορία, οι άνθρωποι περισσότερο τείνουν να παραμελήσουν το καθήκον τους, όταν σκέφτονται ότι κάποιος άλλος θα ενδιαφερθεί.»

O Αριστοτέλης δεν προσπάθησε  να φτιάξει με τη φαντασία του το ιδανικό πολίτευμα, όπως έκανε ο Πλάτωνας. Παρατήρησε, ερεύνησε,  αναρωτήθηκε, δημιούργησε ορισμούς φαινομένων, ταξινόμησε κατηγορίες και υποκατηγορίες. Με άλλα λόγια, ανέλυσε τη φύση της Πολιτικής, δείχνοντας δρόμους στους φιλοσόφους όλων των εποχών. Οι σκέψεις του μας θυμίζουν σε μεγάλο βαθμό τις σχετικά πρόσφατες προσεγγίσεις των κοινωνιολόγων του 20ου αιώνα. Ορίζει ως αποστολή της οργανωμένης Πολιτείας το κοινό καλό των πολιτών. Ως προϋπόθεση θέτει την  πνευματική καλλιέργεια όλων των πολιτών. Ως δεύτερη προϋπόθεση τοποθετεί την ενεργή εμπλοκή τους.Οι έννοιες των ενεργών και σκεπτόμενων πολιτών που διασφαλίζουν την αυτάρκεια και την ευτυχία μιας κοινωνίας, επινοήθηκαν από τον Αριστοτέλη και παραμένουν επίκαιρες  ως σήμερα. 

Τα «κοινά» είναι κάθε φυσικός πόρος που μοιράζεται μια ομάδα ανθρώπων. Παραδείγματα τέτοιων «κοινών» είναι ο αέρας που αναπνέουμε, το νερό που πίνουμε, το έδαφος που χρησιμοποιείται για τη γεωργία και για βόσκηση, τα ψάρια της θάλασσας και το ξύλο των δασών που χρησιμοποιείται για καυσόξυλα και στην κατασκευή κατοικιών, ακόμη και οι συνεταιριστικές οργανώσεις, κλπ. Σε όλες τις χώρες του κόσμου ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα της πολιτικής πρακτικής αλλά και γενικότερα της κοινωνίας είναι αυτό της τραγωδίας των κοινών, ίσως με μία πιο ευρεία έννοια από αυτή με την οποία ο όρος πρώτο-χρησιμοποιήθηκε. Αυτό το πρόβλημα, έχει και στην Ελλάδα, – πιο πολύ από τις περισσότερες δυτικές χώρες -, πάρα πολύ σοβαρές επιπτώσεις σχεδόν σε κάθε τομέα της κοινωνικής ζωής.

Το πρόβλημα για την τραγωδία των κοινών απασχόλησε πριν λίγα χρόνια και τον οικονομολόγο Garrett Hardin, σε ένα άρθρο που δημοσίευσε το 1968 στο περιοδικό «Science». Το κεντρικό νόημα γίνεται κατανοητό με την εξής ιστορία: «Φανταστείτε ένα λιβάδι με χόρτα που χρησιμοποιούν από κοινού οι κτηνοτρόφοι του χωριού. Κανένας δεν σκέφτεται να αμφισβητήσει τον τρόπο χρήσης αυτής της κοινής έκτασης που παρέμεινε εκμεταλλεύσιμη περνώντας από τη μια γενιά στην άλλη. Όμως με την πάροδο του χρόνου κάποιοι κτηνοτρόφοι αρχίζουν να μεγαλώνουν το κοπάδι τους ελπίζοντας σε κάποιο συμπληρωματικό εισόδημα. Στη συνέχεια κι άλλοι θα ακολουθήσουν ασυνείδητα το παράδειγμα τους. Καταλήγοντας τελικά όλοι, ανεξάρτητα από τη θέλησή τους, να γίνουν αίτιοι αλλά και θύματα του τελικού δράματος. Την ολική καταστροφή του λιβαδιού λόγω υπερεκμετάλλευσης.»

Κατά τον Χάρντιν, το τέλος επήλθε γιατί τα μεν κέρδη του κάθε ζώου τα αποκόμιζε ατομικά ο ιδιοκτήτης, ενώ τις φθορές που προκαλούσε στο λιβάδι τις μοιράζονταν όλοι. Άρα η τραγωδία των κοινών (αγαθών) είναι μια αναλογία για την σύγκρουση των ιδιωτικών συμφερόντων και του κοινού καλού στην διεκδίκηση πόρων. Με τον όρο αυτό ο Χάρντιν ήθελε να αναδείξει το πρόβλημα της ατομικής συμπεριφοράς απέναντι σε συλλογικά αγαθά. Συμπερασματικά δεν πρέπει να αντιλαμβανόμαστε τα κοινά ως πόρους για τους οποίους δεν θα πρέπει να πληρώνουμε. Η τάση αυτή του ανθρώπου δεν ήταν τυχαία, αφού έτσι είχε συνηθίσει, έχοντας πρόσβαση μέχρι σχετικά πρόσφατα σε απεριορίστους πόρους και ζώντας σε μικρές ομάδες.

Παλιότερα, όλοι γνωρίζονταν κι αν κάποιος άρχιζε να σκέφτεται μόνο το προσωπικό του συμφέρον και να εκμεταλλεύεται την κοινότητα, γινόταν γρήγορα αντιληπτός και το πλήρωνε με την υπέρτατη τιμωρία: έχανε την υπόληψή του.  Επίσης είναι αδύνατον να φανταστούμε ένα υπέρ-κράτος που θα επιβάλλει κανόνες και θα ελέγχει τους υπόλοιπους.

Άρα η λύση που απομένει είναι η ανάγκη συνεργασίας, συντονισμού και προγραμματισμού στη σύγχρονη κοινωνία.

Στον αντίποδα  βέβαια της θεωρίας του Χάρντιν έχουμε τις μελέτες της Έλινορ Όστροµ, που πήρε μάλιστα και βραβείο Νόμπελ οικονομίας γι’ αυτές. Η Όστρομ στηρίζει αυτή τη θέση προβάλλοντας την ικανότητα των ανθρώπων για αυτοδιαχείριση. Η τραγωδία των κοινών δεν αποτελεί,  κατά την άποψή της, μια αναπόφευκτη κατάληξη. Αν και αναμφίβολα έχουν συμβεί τραγωδίες, για χιλιάδες χρόνια οι άνθρωποι έχουν επιδείξει δείγματα συλλογικής οργάνωσης και έχουν καταφέρει να διαχειριστούν με επιτυχία τους κοινούς πόρους. Ως απάντηση στο δίλλημα της τραγωδίας των κοινών (κράτος ή ιδιωτικοποίηση) προτείνει, συμμετοχικές διαδικασίες διαχείρισης των κοινών και εμπλοκής των τοπικών κοινωνιών, κάτω από την ομπρέλα της κρατικής θεσμικής προστασίας. Παραδείγματα επιτυχούς αυτοδιαχείρισης των κοινών αναφέρονται εκτενώς στη βιβλιογραφία και ανάμεσα σε αυτά συγκαταλέγεται και ο θεσμός του Τσελιγκάτου στη χώρα μας.

Τα αποτέλεσμα της ¨τραγωδίας των κοινών¨ είναι πολλά και ποικίλα. Κι αυτό εξαιτίας της νοοτροπίας και πλεονεξίας που μας διακατέχει ως ανθρώπινα όντα, αφού προτάσσουμε τα ιδιωτικά συμφέροντα και τις εγωιστικές προσεγγίσεις οι οποίες τελικά αποπροσανατολίζουν από την ιδέα της αειφορικής διαχείρισης των κοινών.

Επίλογος: «Όταν τα σημερινά παιδιά» σημειώνει σε άρθρο του ο Χαρίδημος Κ. Τσούκας «θα μας ρωτούν αύριο γιατί χρεοκόπησε η χώρα», θα πρέπει, αν θέλουμε να είμαστε ειλικρινείς, να τους πούμε τούτο, χαμηλώνοντας με ντροπή τα μάτια: Η Ελλάδα χρεοκόπησε γιατί νοιαστήκαμε μόνο για την πάρτη μας και όχι για τη χώρα!

Αυτή είναι η «τραγωδία των κοινών»: σε ένα σύστημα με στρεβλούς θεσμούς, η συλλογική αποτυχία προκύπτει όταν άτομα (ιδιαιτέρως όσοι κατέχουν ηγετικές θέσεις) και οργανωμένες ομάδες (ιδιαιτέρως πελατειακά κόμματα, διαπλεκόμενες επιχειρήσεις και βολεμένοι γενικά) υπηρετούν με μεθοδικότητα μόνο το στενά ιδιοτελές συμφέρον τους. Η χρεοκοπία είναι το εξαιρετικά οδυνηρό αποτέλεσμα του συνδυασμού πολιτικής φαυλότητας, απαξίωσης των θεσμών και ανεπάρκειας των ηγετών.

Η αναδρομική ανάγνωση της πολιτικής ζωής θυμίζει τα προβλήματα που αγνοήσαμε ή δεν αντιμετωπίσαμε όπως έπρεπε, αναδεικνύει τις ευκαιρίες που χάσαμε και φωτίζει τις βαθιά ριζωμένες νοοτροπίες που αναπαράγουμε με κάθε ευκαιρία. Η συνειδητοποίηση της συλλογικής αποτυχίας μπορεί να μας κάνει να εντρυφήσουμε αναδρομικά στα αίτιά της. Αν τα καταφέρουμε, η πρόσφατη  οικονομική κρίση θα μας έχει κάνει σοφότερους.